Çınar ilçesine 13 kilometre uzaklıktaki Demirölçek Mahallesi yakınlarında, 124 metre yükseklikteki kayalık tepede bulunan ve askeri yerleşimde dünyada bulunan son Mithras Tapınağı'nın ortaya çıkarıldığı kale, bilimsel kazılarla tarihe ışık tutuyor.
UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi'ne 2020 yılında dahil edilen, kentin önemli turizm değerlerinden olan kalede bir yandan arkeolojik kazılar sürerken diğer yandan yerli ve yabancı ziyaretçiler ağırlanıyor.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, Valilik, Çınar Kaymakamlığı, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır Müzesi Müdürlüğü, Dicle Üniversitesi, Karacadağ Kalkınma Ajansı, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Türkiye İş Kurumu, Safir Tuz'un katkılarıyla 2014 yılında başlatılan kazılar yıl boyu devam ediyor.
Kale ve çevresindeki 1000 dönüm alanda bugüne kadar 15 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi, kilise, yönetim binası, konutlar, tahıl ve silah depoları, kaya mezarları, su kanalları ile 63 su sarnıcı, yer altı kilisesi, 400 kişilik yer altı sığınağı, konutlar ve gizli geçitler, milattan sonra 4. yüzyılda Hristiyanlığın benimsenmesiyle önemini kaybeden, dönemin Mithras dinine ait yer altı tapınağı ve Mithras Tapınağı'na gizli dini tören ve ayinler için gelen davetlilerin konakladığı alan ile birçok esere ulaşıldı.
Bu yıl restorasyon çalışması da başlatılan kaledeki kazı çalışmasında son olarak 1800 yıllık su dağıtım sistemi ortaya çıkarıldı.
"KALEDE ROMA'NIN BÜYÜK BİR MÜHENDİSLİK HARİKASI SU SİSTEMİ BULUNUYOR"
Kazı Heyeti Başkanı Prof. Dr. Aytaç Coşkun, 3 bin yıllık Zerzevan Kalesi'nin askeri yerleşim alanı olduğuna işaret ederek Asur döneminden itibaren kalede yerleşimin olduğunu söyledi.
Kalede 2014 yılında başlayan ve devam eden kazıların Kültür ve Turizm Bakanlığının "Geleceğe Miras Projesi" kapsamında kapsamlı olarak yürütüldüğünü ifade eden Coşkun, çalışmaların sarnıçlar ve su sistemi üzerinde yoğunlaştığını vurguladı.
Coşkun, şunları kaydetti:
"Kalede, Roma'nın büyük bir mühendislik harikası su sistemi bulunuyor. Şu ana kadar surların dışında su kanalları tespit ettik. Kalede 63 su sarnıcı bulunuyor. En büyüğü tonozlu (mimarlıkta kemerlerin bir araya gelmesiyle oluşturulan, genellikle tavan örtüsü olarak işlev gören yapı parçası) sarnıç. Sadece bu sarnıç 4 bin ton su alıyor. Kaleye şu an kurumuş 3 kaynaktan 8,5 kilometreden kemer ve kanallar vasıtasıyla büyük sarnıçlara su getiriliyor. Kaledeki su dağıtım sistemi bugüne kadar hep merak ediliyordu. Kalede ilk kez su dağıtım sisteminin önemli bir örneğini gördük. Su, kanallarla önce tonozlu sarnıçlara, oradan da yeni ortaya çıkardığımız su dağıtım sistemi kanalıyla kaledeki diğer yapılara, konutlara ve Mithras Tapınağı'na ulaşması sağlanıyor. İlk defa kaledeki su sistemini keşfetmiş olduk."
BULUNAN KÜNK İLE KALEDE BASINÇ SİSTEMİNİN KULLANILDIĞI BELİRLENDİ
Ortaya çıkardıkları su dağıtım sisteminde künk (Pişmiş topraktan yapılmış su borusu) kalıntısı da bulduklarını anlatan Coşkun, kalede basınç sisteminin o dönem kullanıldığını göstermesi açısından bunun önemli olduğunu ifade etti.
Coşkun, şunları söyledi:
"Su, bu borular sayesinde yüksek seviyelere basınçla çıkartılıyor. Bu şekilde su bütün alana dağıtılıyor. Tonozlu sarnıçta küçük bir şelale sistemi oluşturulmuş, daha sonra ise kanala bağlantı kurulmuş. Hem de künk sistemi kullanılarak suyun basınçla yukarı seviyelere çıkartılıp diğer alanlara dağıtımı sağlanmış."
KALEDE MATARA PARÇALARI BULUNDU
Kalede su mimarisine ilişkin önemli verilere ulaşılan dağıtım sisteminde matara parçaları bulduklarını dile getiren Coşkun, bunun, askerlerin ve burada yaşayan sivillerin suyu yanlarında taşımaları açısında önemli bir buluntu olduğunu belirtti.
Prof. Dr. Coşkun, şunları kaydetti:
"Kalede, su sarnıçlarında 10 binlerce ton su depolanmış. Yerleşik nüfus ise 1600. Hesapladığımız zaman 10 binlerce kişinin 1 yıl kaleden çıkmadan ihtiyacını karşılayacak kadar sular depolanmış. Kalede, büyük bir yer üstü şehri var ama daha büyüğü ise yerin altında. Kuşatma sırasında 1600 kişi olan nüfusun sayısı, çevredeki halkın sığınmasıyla oldukça artıyor. Yer altında büyük yerleşim birimleri var. Bu nedenle kale yer altında da devasa su depolarına da sahip. Zerzevan Kalesi'nde ortaya çıkarılan 1800 yıllık su dağıtım sistemi Roma İmparatorluğu'ndaki mühendislik ve mimari gelişmeleri günümüze ulaştırması açısından oldukça önemli."
ZERZEVAN KALESİ
Askeri yerleşim antik yol güzergahında, 124 metre yükseklikte kayalık tepede bulunan Zerzevan Kalesi, Amida ile Dara arasında stratejik bir noktada yer alıyor.
Yerleşim konumu itibarıyla bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde geniş bir alanı kontrol altında tutan, Roma sınır garnizonu olan kale, Romalılar ve Sasaniler arasında büyük mücadelelere sahne oldu.
Zerzevan Kalesi'nin tarihi, Asur dönemine kadar gidiyor. Kalede Roma döneminde milattan sonra 3. yüzyılda asıl askeri yerleşim inşa edildi ve 639 yılına İslam ordularının fethine kadar kesintisiz kullanıldı.
Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios (milattan sonra 491-518) ve Justinianos (milattan sonra 527-565) dönemlerinde onarılarak, bazıları ise yeniden inşa edilerek mevcut haline getirildi.
